وَ تَقُولُ فِي الْاَمْرِ مِنْ يَفْعُلُ بِضَمِّ الْعَيْنِ مُدُّ، بِضَمِّ الدَّالِ مُدَّ بِفَتْحِهَا وَ مُدِّ بِكَسْرِهَا، وَ الْمِيمُ مَضْمُومَةٌ فِي الثَّلاَثِ، وَ يَجُوزُ اُمْدُدْ بِالْاِظْهَارِ. وَ تَقُولُ مِنْ يَفْعِلُ بِكَسْرِ الْعَيْنِ فِرِّ بِالْكَسْرِ، وَ فِرَّ بِالْفَتْحِ، وَ الْفَاءُ مَكْسُورَةٌ فِيهِمَا، وَ يَجُوزُ اِفْرِرْ بِالْاِظْهَارِ. وَ تَقُولُ مِنْ يَفْعَلُ بِفَتْحِ الْعَيْنِ عَضَّ بِالْفَتْحِ، وَ عَضِّ بِالْكَسْرِ، وَ الْعَيْنُ مَفْتُوحَةٌ فِيهِمَا، وَ يَجُوزُ اِعْضَضْ بِالْاِظْهَارِ. وَ تَقُولُ مِنْ اَفْعَلَ يُفْعِلُ اَحَبَّ يُحِبُّ، وَ الْاَصْلُ؛ اَحْبَبَ يُحْبِبُ، فَنُقِلَتْ حَرَكَةُ الْبَاءِ إِلَى الْحَاءِ وَ اُدْغِمَتِ الْبَاءُ فِي الْبَاءِ. وَ تَقُولُ فِي الْاَمْرِ اَحِبَّ وَ اَحْبِبْ بِالْاِدْغَامِ وَ الْاِظْهَارِ وَ كُلِّمَا اَدْغَمْتَ حَرْفًا فِي حَرْفٍ اَدْخَلْتَ بَدَلَهُ تَشْدِيدًا.
وَ تَقُولُ فِي الْاَمْرِ mudaâf olan emir fiilleri için dersin, مِنْ يَفْعُلُ yani feale yefulu babından (sülasi mücerredlerin 1. Babı) olan emir fiilleri için, بِضَمِّ الْعَيْنِ bu yefulu aynül fiilin dammesiyledir. Misal; مُدُّ “uzat” gibi. Bu fiilin mazisi مَدَّ ve muzarisi يَمُدُّ idi. بِضَمِّ الدَّالِ bu مُدُّ emir fiilinin dal harfi dammelidir. Bu emir fiili aynı zamanda مُدَّ olarak بِفَتْحِهَا aynül fiilin fethalı olmasıyla da gelebilir ve مُدِّ olarak da بِكَسْرِهَا aynül fiilin kesresiyle de gelebilir. وَ الْمِيمُ مَضْمُومَةٌ فِي الثَّلاَثِ bu sayılan üç vecihte de mim harfi dammelidir. وَ يَجُوزُ ve mazisi مَدَّ ve muzarisi يَمُدُّ olan mudaâf fiilin emir sigası اُمْدُدْ şeklinde de olabilir, بِالْاِظْهَارِ idgamı izhar etmekle beraber. Çünkü muzari يَمُدُّ fiilinin aslı يَمْدُدُ şeklinde, sonu cezimleyip muzaraat harfini atarsak مْدُدْ kalır ve başa vasıl hemzesi gereklidir. Aynül fiili dammeli olduğu için dammeli bir vasıl hemzesi başa gelir ve اُمْدُدْ diye idgamsız okuyabiliriz. اُمْدُدْ kelimesini de idgama sokarsak, aynı cinsten iki harf bir araya geldiğinde ve birincisi (aynül fiil) harekeli, ikincisi (lamul fiil) vakıf alameti (burada emir fiili cezm alametidir) olmak üzere sakin ise birinci harf ikinci harfe idgamı caizdir. Bu durumda iki dal harfini sakin kılmak için birinci dalın harekesi ma kablindeki mim harfine aktarılır ve fiil اُمُدْدْ olur. Kafadan hemze-i vasıla ihtiyaç olmadı ve direkt hazfettik ve fiil مُدْدْ oldu, idgam yaptık مُدّ oldu. Şimdi sıra geldi harekeye; aynül fiil dammeli olduğu için مُدُّ diyebiliriz, fetha hafif diye مُدَّ diyebiliriz, emir fiili olduğu için sakin olmalı ve sakinlik için alamet kesredir deyip مُدِّ yapabiliriz. وَ تَقُولُ مِنْ يَفْعِلُ ve yine mudaâf ama yefilu babından emir fiili için, بِكَسْرِ الْعَيْنِ bu babın aynül fiili kesrelidir, فِرِّ “kaç, firar et” dersin. بِالْكَسْرِ kesreyle, فِرَّ diyebilirsin بِالْفَتْحِ fetha ile, وَ الْفَاءُ مَكْسُورَةٌ فِيهِمَا bu iki vecihte de fa harfi kesrelidir. وَ يَجُوزُ ve bu فِرِّ ve فِرَّ gibi emir fiilini اِفْرِرْ diye بِالْاِظْهَارِ açıktan idgamsız okumak ta caizdir. Bu يَفْعِلُ muzari fiilinin mazisi فَعَلَ veya فَعِلَ olabilir. فِرِّ veya فِرَّ lafızlarının aslı اِفْرِرْ şeklindedir. Çünkü fiilimizin muzarisi يَفْرِرُ şeklindedir. Sonu cezimleyip muzaraat harfini atarsak geriye فْرِرْ kalır. Aynül fiili kesreli olduğundan başa meksur bir vasıl hemzesi gereklidir ve fiilimiz اِفْرِرْ olur. Bu zahir olan اِفْرِرْ lafzına idgam yaparsak; aynı cinsten iki harf (ra harfleri) bir araya gelmişler ve birincisi harekeli, ikincisi vakıf nedeniyle sakin, dolayısıyla idgam caizdir yapılabilir. Ra harfinin kesresi baştaki fa harfine nakledilir ve fiilimiz اِفِرْرْ olur. Faul fiil harekeli olduğundan vasıl hemzesine ihtiyaç kalmaz ve hazfedilir, فِرْرْ kalır, idgam yaparız فِرّ kalır. Aynül fiil kesreli olduğu için فِرِّ denilebilir, hafif diye fethayla فِرَّ denilir, vakıf alameti sakindir o yüzden kesreleyelim de diyebiliriz, yine فِرِّ demiş oluruz. وَ تَقُولُ مِنْ يَفْعَلُ بِفَتْحِ الْعَيْنِ ve aynül fiili fethalı olan يَفْعَلُ muzari fiilinden mudaâf bir emir fiili yapımı için عَضَّ “ısır” بِالْفَتْحِ fethalı ile, dersin. Muzari يَفْعَلُ ise mazisi فَعَلَ veya فَعِلَ vezinlerinde olabilir. وَ عَضِّ بِالْكَسْرِ kesre ile عَضِّ dersin, وَ الْعَيْنُ مَفْتُوحَةٌ فِيهِمَا bu ikisinde de ayn harfi meftuhtur. وَ يَجُوزُ ve اِعْضَضْ diye بِالْاِظْهَارِ izhar etmek idgamsız okuman caizdir. عَضَّ veya عَضِّ fiilinin aslı اِعْضَضْ şeklindedir. Bu fiil يَعْضِضُ muzari fiilinden elde edilmiştir. Sonu cezimleyip muzaraat harfini atınca عْضِضْ kalır geriye ve meksur vasıl hemzesi gelir اِعْضَضْ olur. اِعْضَضْ mudaâf emir fiilinde iki dad harfi yanyandır ve birisi harekeli diğer vakıf alameti nedeniyle sakin, haliyle idgam caizdir. İki dad sakin kalsın için birinci dad harfinin harekesi baştaki ayn harfine geçer ve vasıl hemzesine gerek kalmaz عِضْضْ olur ve عِضّ kalır geriye. Aynül fiil fethalı ve en hafif hareke fetha diye عَضَّ ve vakf nedeniyle sakin olması ve buna binaen kesreli olması nedeniyle عِضِّ denilebilir. وَ تَقُولُ مِنْ اَفْعَلَ يُفْعِلُ ve efale-yüfilü yani اِفْعَالْ babından mudaâf fiil gelirse ki mevzun olarak mazisi اَحَبَّ ve muzarisi يُحِبُّ şeklinde olan fiillerden emire gelmeden önce, وَ الْاَصْلُ mazisi اَحَبَّ ve muzarisi يُحِبُّ şeklinde olan fiillerin asılları mazide اَحْبَبَ ve muzaride يُحْبِبُ şeklindedir. Mazi fiili için; فَنُقِلَتْ حَرَكَةُ الْبَاءِ ba harfinin harekesi nakledildi, إِلَى الْحَاءِ ha harfine ve fiil اَحَبْبَ oldu, وَ اُدْغِمَتِ الْبَاءُ فِي الْبَاءِ ve sakin kalan ba harfi diğer sakin olan ba harfine idgam edildi ve fiil اَحَبَّ oldu. وَ تَقُولُ فِي الْاَمْرِ اَحِبَّ وَ اَحْبِبْ ve mazisi اَحَبَّ ve muzarisi يُحِبُّ fiilin emir fiiline gelince اَحِبَّ dersin veya اَحْبِبْ dersin, بِالْاِدْغَامِ وَ الْاِظْهَارِ idgamlı veya izhar ederek idgamsız olarak. وَ كُلِّمَا ve her ne zaman, اَدْغَمْتَ حَرْفًا bir harf idgam edersen, بَدَلَهُ onu değiştir, o idgam edilen harfi değiştir, تَشْدِيدًا şeddeleyerek. Yani idgam ettiğin harfin yerine şedde getir.
Metnin Toplu Manası; يَفْعُلُ vezninden gelen يَمْدُدُ mudaâf fiilin emir fiili için مُدَّ veya مُدُّ veya مُدِّ dersin. Bu üç vecihte de mim harfi dammelidir. Emir fiilini izhar ederek اُمْدُدْ demek te caizdir. يَفْعِلُ vezninden gelen يَفْرِرُ mudaâf fiilin emir fiili için فِرِّ veya فِرَّ dersin. İki vecihte de fa harfi kesrelidir. Emir fiilini izhar ederek اِفْرِرْ demek te caizdir. يَفْعَلُ vezninden gelen يَمْدُدُ mudaâf fiilin emir fiili için عَضَّ veya عَضِّ dersin. Bu iki vecihte de ayn harfi fethalıdır. Emir fiilini izhar ederek اِعْضَضْ demek te caizdir. Sülasi mezid rübai olan اِفْعَالْ babından mazisi اَحَبَّ ve muzarisi يُحِبُّ olan mevzunların asılları mazide اَحْبَبَ ve muzaride يُحْبِبُ şeklindedir. Burada ba harfinin harekesi ha harfine geçer ve ba harfleri idgama girer ve fiill اَحَبَّ olur. Bu fiilin emirine idgamlı olarak اَحِبَّ ve idgamı açarak اَحْبِبْ dersin.
Her ne zaman bir harfi başka bir harfe idgam edersen o halde idgam ettiğin harfin yerine şedde dahil edersin.